80 năm giáo dục phát triển đất nước – Bài 2: Giáo dục kháng chiến, kiến quốc

Giai đoạn 1954 – 1975 là bước ngoặt lớn trong lịch sử Việt Nam, khi đất nước bị chia cắt thành hai miền với hai thể chế và con đường phát triển đối lập. Miền Bắc đi theo con đường xã hội chủ nghĩa dưới sự lãnh đạo của Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, còn miền Nam nằm dưới quyền chi phối của Mỹ và chính quyền Việt Nam Cộng hòa.

Bối cảnh đó đã tác động sâu sắc khiến nền giáo dục giai đoạn này trở nên đa dạng, đạt được những thành tựu nhất định và có sự khác biệt về bản chất, mục tiêu của giáo dục hai miền.

Giáo dục kết hợp lao động sản xuất, nhà trường gắn với xã hội

Trong giai đoạn 1954–1975, Đảng và Nhà nước luôn coi giáo dục là một mặt trận trọng yếu gắn liền với sự nghiệp cách mạng.

Chủ trương nổi bật được thể hiện qua cuộc Cải cách giáo dục năm 1956 và Nghị định số 1027-TTg (27/8/1956) ban hành Chính sách giáo dục phổ thông, xác định mục tiêu đào tạo thế hệ trẻ toàn diện, trung thành với Tổ quốc, có tài, có đức để xây dựng chủ nghĩa xã hội và thực hiện thống nhất đất nước.

Bác Hồ quan sát một cháu thiếu nhi tập đánh vần khi đến thăm lớp học vỡ lòng Đình Thạch Khối ở phố Hàng Than, Hà Nội (31/12/1958)

Quan điểm chỉ đạo của Đảng trong giai đoạn này thể hiện một cách toàn diện và sâu sắc khi Văn kiện Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ III (1960) tiếp tục nhấn mạnh giáo dục phải phục vụ đường lối cách mạng, bồi dưỡng thế hệ lao động làm chủ, có văn hoá, kỹ thuật, sức khoẻ, góp phần đào tạo cán bộ và nâng cao trình độ nhân dân. Các nguyên lí học đi đôi với hành, lí luận gắn với thực tiễn, giáo dục kết hợp lao động sản xuất và nhà trường gắn với xã hội trở thành kim chỉ nam cho toàn ngành.

Đặc biệt, trong bối cảnh chiến tranh khốc liệt, Chỉ thị 169-CT/TW ngày 14/02/1968 của Ban Bí thư đã nhấn mạnh nhiệm vụ nâng cao chất lượng giáo dục, đáp ứng nhu cầu đào tạo cán bộ, lao động kỹ thuật và chuẩn bị nguồn nhân lực cho công cuộc tái thiết đất nước sau chiến tranh. Quan điểm chỉ đạo xuyên suốt của Đảng trong giai đoạn này là giáo dục vừa phục vụ trực tiếp sự nghiệp kháng chiến, vừa chuẩn bị chiến lược lâu dài cho công cuộc xây dựng xã hội chủ nghĩa

Thiết lập hệ thống phổ thông 10 năm với chương trình giáo dục toàn diện

Giáo dục miền Bắc giai đoạn 1954 – 1957 tập trung xóa nạn mù chữ và tiến hành cải cách giáo dục lần hai. Chiến dịch xóa mù chữ lần thứ ba được phát động rộng rãi, huy động lực lượng lớn tình nguyện viên, nhiều địa phương hoàn thành nhiệm vụ ngay cuối năm 1956 – đầu 1957.

Cải cách giáo dục 1956 thiết lập hệ thống phổ thông 10 năm với chương trình giáo dục toàn diện, gắn lý luận với thực tiễn. Đội ngũ giáo viên được đào tạo bài bản hơn. Sách giáo khoa được biên soạn mới.

Từ 1958 – 1964, giáo dục trở thành bộ phận trọng yếu của công cuộc xây dựng xã hội chủ nghĩa, chương trình học được củng cố, chú trọng thực hành và lao động sản xuất. Phong trào thi đua “Hai tốt” được phát động, lan rộng góp phần nâng cao chất lượng dạy và học. Các trường đại học phát triển nhanh, từ 5 trường (1959-1960) lên 17 trường (1964-1965), nhiều cán bộ được đào tạo ở Liên Xô và các nước xã hội chủ nghĩa.

Giai đoạn 1965 – 1975, khi Mỹ đánh phá miền Bắc, ngành Giáo dục chuyển sang điều kiện thời chiến, sơ tán trường lớp, mở lớp dã chiến, biên soạn chương trình A và B phù hợp với từng vùng. Dù khó khăn, ngành Giáo dục vẫn duy trì, bồi dưỡng tinh thần yêu nước và ý chí kháng chiến.

Bộ trưởng Bộ Giáo dục Nguyễn Văn Huyên thăm hỏi các em học sinh trường Thuỵ Dân (Thái Bình) sống sót sau trận ném bom của giặc Mỹ ngày 21/10/1966

Giai đoạn này, nền giáo dục miền Nam duy trì song song hai hệ thống: giáo dục dưới chế độ Việt Nam Cộng hòa và giáo dục trong vùng giải phóng.

Giáo dục cách mạng ở vùng giải phóng miền Nam cũng có những bước phát triển. Từ năm 1954 đến năm 1960 là giai đoạn đặt nền móng, chủ yếu thông qua các lớp bình dân học vụ, hoạt động dưới “vỏ bọc hợp pháp” trong điều kiện khó khăn.

Từ năm 1961 đến năm 1968, cùng với sự ra đời của Mặt trận Dân tộc Giải phóng, một hệ thống giáo dục cách mạng được thiết lập, có chương trình và sách giáo khoa riêng, trường lớp phát triển mạnh từ mẫu giáo đến bổ túc văn hóa, số học sinh tăng từ khoảng 10.000 (1960-1961) lên khoảng 84.000 (1964).

Giai đoạn từ năm 1969 đến năm 1975, giáo dục chuyển hướng linh hoạt, mở lớp hợp pháp và bán hợp pháp ở vùng ven. Sau Hiệp định Paris, phong trào giáo dục phát triển mạnh mẽ, chuẩn bị cho việc thống nhất nền giáo dục sau giải phóng.

Đào tạo nhân lực thực hiện hai nhiệm vụ chiến lược

Thành tựu nổi bật nhất của Giáo dục Việt Nam trong giai đoạn 1954 – 1975 là miền Bắc đã cơ bản xóa nạn mù chữ. Đến năm 1958, có 93,4% nhân dân độ tuổi 12 – 50 ở đồng bằng và trung du biết đọc, biết viết. Đây là cơ sở cho việc nâng cao dân trí, phát triển văn hóa, kinh tế của đất nước.

Cuộc cải cách giáo dục 1956 đã xây dựng một hệ thống giáo dục quốc dân hoàn chỉnh, từ mầm non đến đại học, mở rộng mạng lưới đến tận các xã. Hàng vạn cán bộ, trí thức, kỹ sư, bác sĩ, giáo viên được đào tạo, trở thành lực lượng chủ chốt xây dựng miền Bắc và chi viện cho miền Nam.

Ngay cả trong chiến tranh, giáo dục miền Bắc vẫn duy trì ổn định, bảo đảm “học không gián đoạn”. Quy mô giáo dục tăng đều, số học sinh phổ thông từ hơn 4,6 triệu (1972-1973) lên hơn 5,2 triệu (1974-1975).

Phong trào đấu tranh của học sinh, sinh viên Sài Gòn – Gia Định trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước

Ở miền Nam, trong vùng giải phóng, nền giáo dục cách mạng đã chứng minh sự linh hoạt, bền bỉ, xây dựng mạng lưới trường lớp dân chủ, đào tạo cán bộ phục vụ kháng chiến, in ấn và phổ biến hàng triệu bản sách giáo khoa.

Dù trong bối cảnh chiến tranh khốc liệt, đất nước chia cắt, nhưng giai đoạn 1954 – 1975, giáo dục Việt Nam vẫn đạt được những thành tựu đáng kể. Những thành tựu đạt được trong bối cảnh thực tiễn đó, đặt ra yêu cầu đổi mới, thống nhất và nâng cao chất lượng giáo dục trên phạm vi cả nước sau ngày đất nước hoàn toàn giải phóng.

(Tư liệu do Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam cung cấp)

Bài viết lấy nguồn từ website của Bộ Giáo dục và Đào tạo